Erzurum

İspir Kalesi

İspir Kalesi’nin yapım tarihi hakkında net bir bilgi yoktur. Ancak kalenin 12. yy’da İlhanlılar tarafından inşa ettirildiği ve 16. yy’da Kanuni Sultan Süleyman’ın kalenin onarımını sağladığı tahmin edilmektedir. Çoruh Nehri taşlarıyla yapılan kalede, üst duvarlar blok kesme taş ile inşa edilmiştir.

---

Çobandede Köprüsü

 

Aras Nehri üzerine, 1298 senesinde İlhanlı Veziri Emir Çoban tarafından inşa ettirilen köprü, Selçuklu ve İlhanlı mimari yapı özelliklerine sahiptir. 1727, 1948 ve 2011 yıllarında onarılan köprü, 128 m uzunluğa sahiptir. Yedi kemer üzerinde duran köprünün ilk kemeri restorasyon sırasında kapatılmıştır.

---

Oltu Rus Kilisesi

 

Ruslar tarafından 93 Harbi’nde yapıldığı düşünülen kilisede iki uzun cephe bulunur. Üç yönden giriş kapısı bulunan kilisenin kapıları süslü ve yuvarlak kemerlidir. Sahipsizliği nedeniyle 2017 yılında kilisede yangın çıkmış ve tahribat oluşmuştur.

---

Öşvank Kilisesi

 

Kilise kitabesine Gürcü Kralı Kuropalat Adarnese’nin oğulları Kral David ve Prens Bagrat tarafından yaptırılan kilise, Çamlıyamaç Köyü’nde bulunur. Haç planlı olan kilise, etkileyicidir. Kilise kubbe kasnağında on iki adet pencere yer alırken, bu pencerelerin dış yüzleri kabartma silmelere sahiptir. Kilise içindeki sütunların kaidelerine bitkisel motif ve dini resimler işlenmiştir. Yapı içerisinde yemekhane, kütüphane, şapel bulunur. 1985 yılında Kültür Bakanlığı’nın tescillediği ve korunması gereken taşınmaz kültür varlıkları arasına aldığı kilise 2008 yılında yağmalanmış, sütünlarından biri çalınmıştır. Amerika Birleşik Devletleri merkezli Dünya Anıtlar İzleme Kurulu, kiliseyi En Tehlikedeki 100 Anıt listesine almıştır.
 

---

Rüstem Paşa Kervansarayı

 

1561 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın sadrazamı Rüstem Paşa tarafından inşa ettirilen Rüstem Paşa Kervansarayı (Taşhan), Osmanlı döneminde yolcuların tüm ihtiyaçlarını karşıladığı yer olarak bilinir. Kervansaray kitabesinde kentin bir serhat şehri (sınır boyu şehri) olması sebebiyle bölgeye ribat isminin verildiği karakol benzeri binaların yerleştirildiği dikkat çeker. Barınak, konak, ahır ve dükkanların bulunduğu kevansaray iki katlıdır. 1965’te onarılan yapı, bugün şehirde Oltu taşının satışı amacıyla kullanılır.

---

Saat Kulesi

 

Saltuklu Hükümdarı Ebu’l Kasım’ın iç kale mescidinin köşesine minare olarak inşa ettirdiği Saat Kulesi’nin yapım zamanı 12. yy’a uzanır. Tüm ihtişamıyla ayakta duran yapı, kentte İslami döneme ait en eski yapılardandır. 16. yy başında minarenin üst kısmının yıkıldığı, 1848 ve 1881 yıllarında onarılıp minareye saat yerleştirilerek gözetleme ve saat kulesi olarak kullanıldığı bilinmektedir. 11,5 m yüksekliğindeki yapının gövdesi kesme taş ve tuğla ile inşa edilmiştir.

---

Erzurum Kalesi

 

Kalenin ilk olarak kimlere ev sahipliği yaptığı net olarak bilinmese de, yazılı belgeler MS 415’te Bizans Generali Anatolius tarafından kalenin yaptırıldığını ve imparator Theodosius adına kaleye Theodosiopolis adı verildiğini ortaya koyar. Güvenlik amacıyla yaptırılan kalenin iç kısmı günümüze dek gelebilmiştir. Surları ise tahribata uğramış ve kalıntıları günümüze ulaşmıştır.

---

Yakutiye Medresesi

 

İlhanlılar döneminde, 1310 yılında, Hoca Yakut Gazani tarafından Gazan Han ve Bolugan Hatun adına inşa ettirilen camii, Anadolu’da bulunan kapalı avlulu medreselerin en büyüğüdür. Yapı Selçuklu dönemi mimari özelliklerini taşır. Camiinin iç mekanı dikdörtgen avluya sahiptir. Avlu mukarnaslı bir kubbe ile örtülüdür. Yapının köşelerinde iki minare bulunur. Bu minarelerden biri şerefeye diğeri ise kaideye kadar yıkılmıştır. Medrese kapılarında bulunan işlemeler ve çiniler görülmeye değerdir. Yapının duvarına bitişik tuğladan yapılan bir kümbet mevcuttur. Medrese 1995 yılında onarım geçirmiştir.

---

Erzurum Evleri

 

Selçuklu ve Osmanlılar döneminde doğunun önemli kentlerinden biri olan Erzurum, Cumhuriyet döneminde de bu özelliğini sürdürmüş ve kültürel zenginliğini evine taşımıştır. Ataerkil aile kültürünün geçerli olduğu evlerde kadınlar, ev ve mutfak işleriyle ilgilenir, el işi yaparmış. Bu yaşam tarzı ev yaşamına ve eşyalarına da yansımış. Bugün, tarihi Erzurum Evleri tek bir çatı altında yer alır ve yaklaşık olarak yirmi bin ev eşyası bir araya getirilerek ziyaretçilere sunulur. Hem restoran hem müze olarak hizmet veren Erzurum Evleri büyük ilgi görmektedir. Geçmiş dönemde Erzurum insanının yaşam tarzını merak edenler Erzurum Evlerini ziyaret edebilir.

---

Çifte Minareli Medrese

 

İlhanlılar döneminde inşa edildiği düşünülen medresenin 1. Alaaddin Keykubat’ın kızı Huvand Hatun zamanında yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Bu sebeple medresenin bir diğer ismi Hatuniye Medresesi’dir. Medresenin görkemli kapısının yanında iki büyük minaresi bulunur. Erzurum’un simgesi olarak bilinen medrese, geniş avlulu, iki katlı ve dört eyvanlıdır. Medresenin alt katında 19, üst katında 18 oda bulunur. Geometrik süslemelerin yer aldığı yapıdaki süslemeler avluda bulunan sütunlarda, eyvan cephelerinde, öğrenci oda kapılarında görülebilir.

---

Lala Paşa Camii

 

Mimar Sinan’ın mimarı olduğu Lala Paşa Camii, 1562 yılında Sadrazam Lala Mustafa Paşa tarafından Erzurum Beylerbeyi olduğu dönemde inşa ettirilmiştir. Camii yanında yapılan saray ve subyan mektebi zaman içerisinde yıkılmıştır.  Camii mihrabının üzerinde kitabesi bulunur. Yapının beyaz taşlar ile yaptırılan minaresi, yuvarlak gövdeli ve tek şerefelidir. Caminin avlusunda, bir şadırvan bulunur. Camiinin kubbe ile örtülü son cemaat yerinde, mermer levhalar üzerine yazdırılmış bir ferman yer alır. 1670 tarihli bu fermanda 4. Mehmed’in halkı vergiden muaf tuttuğu yazılıdır. Camii 2015 yılında restore edilmiştir ve halen kullanılmaktadır.

---

Üç Kümbetler

 

Anadolu’da yer alan en özel anıt mezarlardandır. 12. yy’da yapıldığı düşünülen üç kümbetten en büyük olanı Emir Saltuk’a aittir. 14. yy’da inşa edildiği düşünülen diğer iki kümbetin kimlere ait olduğu henüz net değildir. Emir Saltuk’a ait olan sekizgen gövdeli kümbet, kesme taştan inşa edilmiştir, yüksek kasnaklıdır ve üzeri kubbelidir. Kümbetin üçgen alınlıklarında ve kasnak nişlerinde, Orta Asya Türk takvimlerinin burç figürlerine benzer hayvan kabartmaları bulunur. Gri renkli taşlardan inşa edilen ikinci kümbetin alt kısmı, kare planlıdır ve on iki cepheye sahiptir. Keyek taşından inşa edilen üçüncü kümbet ise yine on iki cepheye sahiptir ve üzerini örten konik külahın kasnağı süslemeleri Emir Saltuk Kümbeti’ndeki süslemelere benzer. Üç kümbetler, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1956 yılında restore edilmiştir.

---

Oltu Kalesi

 

MÖ 4. yy’da Urartular tarafından inşa ettirilen Oltu Kalesi, görkemli yapısıyla öne çıkar. Surları yıkılan kalenin iç kalesi tüm ihtişamıyla ayakta durmaktadır. Kesme taştan inşa edilen kale içerisinde burç üzerinde bir şapel, mescit ve türbe yer alır. Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde restore edilen kale, 1998 yılında onarılmıştır. 

---

Haho Kilisesi

 

Gürcü Kralı Kuropalat David tarafından 10. yy’da yaptırılan Haho Kilisesi -bir diğer adıyla Meryem Ana Kilisesi- 19. yy’da camiye dönüştürülmüş ve Taş Camii ismini almıştır. Haho Kilisesi, yaptırılmasının ardından seçkin din adamlarının yetiştirildiği bir merkez haline gelmiştir. Bugün Tiflis Devlet Sanat Müzesi’nde korunan Hahuli Triptiği’nin ortasında bulunan Meryem ikonu Haho Kilisesi’nde yapılmıştır. Haç planlı olan kiliseye giriş batı haç kolunun güney duvarındaki kapıdan yapılır.

---

Caferiye Camii

 

Osmanlı padişahlarından Sultan İbrahim zamanında, 1645 tarihinde, Ebubekir oğlu Hacı Cafer tarafından inşa ettirilen camii, Cumhuriyet Caddesi üzerinde yer alır. Osmanlı mimarisinden izler taşıyan camii, moloz ve kesme taştan inşa edilmiştir. Camiinin önünde duran dört sütunun üzerinde açık üç kubbe bulunur. Son cemaat yerinin bulunduğu alanın sol yanında ise Hacı Cafer’in 1650 tarihli mezarının yer aldığı türbesi vardır. Dönemin yazılı eserlerinde yapılan araştırmalar, camiinin ayakta kalabilmesi ve giderlerinin karşılanabilmesi amacıyla Hacı Cafer’in camiiye Erzincan’ın Pürk Köyü’nden neft kuyusu bağışladığını ve camii için petrol çıkarıldığını ortaya koymuştur.

---

Kongre Binası

 

Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihlerinde yapılan Erzurum Kongresi’nin düzenlendiği binadır. 1881 yılında Mıgırdiç Sanasaryan tarafından Ermeni Sanasaryan Mektebi olarak eğitim vermeye başlayan binada, farklı illerden gelen pek çok Ermeni yetim ve fakir gencin eğitimi yapılır. 1920’de Sanat Okulu yapılan bina, 1922’de Sultani Lisesi, 1924 senesinde ise ilkokul olarak eğitim verir. 1924 senesinde binada çıkan yangının ardından büyük tahribat oluşur. 1926 yılında bina Gazi İlkokulu, 1940 yılında ise Atatürk Yapı Sanat Okulu olarak eğitim verir. 1960 senesinde bina, Atatürk ve Erzurum Kongresi Müzesi olarak ziyarete açılır.

---

Muratpaşa Camii

 

1573 senesinde Sadrazam Kuyucu Murat Paşa tarafından inşa ettirilen camii, bulunduğu mahalleye adını vermiştir. Kentte yer alan, Lala Paşa Camii’nin ardından ikinci inşa edilen Osmanlı camiisi olan Muratpaşa Camii, tek kubbelidir. Hemen yanında Ana Hatun Türbesi, hamam ve Ahmediye Medresesi bulunur. Minaresi, Ahmediye Medresesi ile ortaktır. Rivayete göre hamamın yapılması bir camii işçisi ile Murat Paşa arasındaki hikayeye dayanır. İnşaatı gezmeye gelen Murat Paşa, aynı taşı inşaata indirip çıkaran işçiyi görünce sinirlenir ve işçiyi yanına çağırır. İşçi, sabah yıkanması gerektiğini ancak evinde su bulunmadığını, bu nedenle evine su götürmek için daha çok çalışması gerektiğini ve camii inşaatına tek taş koymak yerine taşı indirip çıkarıp yevmiyesini artırmayı hedeflediğini belirtir. Paşa bunun üzerine eksik iş yapıklarını düşünür ve işçilerin yıkanması için ilk olarak hamam inşaatını yaptırır. 

---

Narmanlı Camii

 

Camii kitabesine göre 1738 yılında Narmanlı Hacı Yusuf tarafından yaptırılan yapı, beş kubbeye sahiptir. Kesme taştan inşa edilen camii, 16 kenarlı kasnağa sahiptir ve kubbesi içeride yer alan tromplar üzerine oturtulmuştur. Tek kubbeli camiide son cemaat yeri bulunur. 2015 yılında restore edilen camii ibadete açıktır.

---

Pervizoğlu Camii

 

1716 yılında Pervizoğlu Hacı Mehmed tarafından inşa ettirilen camii, bir medrese ile birlikte külliye içerisinde bulunur. Tek kubbeye sahip olan camiide üç gözlü son cemaat yeri vardır. Küçük yapıya sahip olan camii halen kullanımdadır.

---

Kurşunlu Camii

 

1701 yılında Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin inşa ettirdiği camii, kurşunlu bir kubbeye sahip olması nedeniyle bu adı almıştır. Kesme taştan yapılan camii, kare planlıdır. Sekiz kasnağa oturtulan yapıda, dört taş sütun ve üç kubbeye sahip olan son cemaat yeri bulunur.

---

Ulu Camii

 

Saltuklu Beyliği döneminde, 1179 yılında, Nasreddin Aslan Mehmet tarafından inşa ettirilen camii, farklı tarihlerde beş kere restore edilmiştir. 1639 yılında Erzurum Valisi Hüseyin Paşa, 1826 yılında Ali Efendi tarafından restore edilen camii, 1858 ve 1860 senelerinde de onarılmıştır. 1957 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yeniden restore edilen camiide 40 sütun ve 28 pencere yer alır. Camiinin güney tarafında bulunan ikinci penceresi üzerinde 1826 senesinde geçirdiği onarım kitabesi, doğu girişinin iki yanında bulunan mihrapçıklarında ise 1860 senesinde geçirdiği onarım kitabesi vardır. Yapının sağ tarafında bulunan yuvarlak gövdeli tek şerefeli minaresine camii içerisinden çıkılır; ancak şerefenin üst tarafı yıkılmıştır.

---

Cimcime Sultan Kümbeti

 

Ulu Cami yakınında bulunan kümbetin 14. yy’da yapıldığı ve Firuze isimli bir kadına ait olduğu tahmin edilmektedir. Kuzeyden girişi bulunan kümbet silindirik yapıya sahiptir.

---

Boyahane Hamamı

 

1566 yılında Hacı Emin Paşa tarafından yaptırılan hamam, şehrin en eski hamamları arasında yer alır. Hamam halen kullanılmaktadır.

---

Bakırcı Camii

 

1720-22 yılları arasında Bakırcı Mustafa Ağa tarafından yaptırılan Bakırcı Camii, kesme taştan inşa edilmiştir. Kare planlı ve kubbeli olan camii girişinde dört sütun yer alır. Camii giriş kapısının üzerinde kitabesi bulunur. Camii halen ibadete açıktır.

---

Kemhan Camii

 

1654 yılında Hacı Bünyad Efendi’nin inşa ettirdiği Kemhan Camii, 1811 yılında Kemhanzade Ahmet Ağa tarafından restore edilmiştir. Düz dama sahip olan camii şehirde yer alan camiilerin en eskilerinden biridir. Camii günümüzde de kullanılmaktadır.

---

Dörtgüllü Çeşme

Erzurum ili Yakutiye ilçesi Muratpaşa mahallesinde bulunan Dört Güllü çeşme, dört lüleli olması sebebiyle bu isimle adlandırılmıştır. Çeşmenin her iki yüzünde de kitabe yer alır. Batı yönündeki kitabesine göre çeşme 1755 yılında Erzurum Valisi Hacı İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır.
 

---

Eminkurbu Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesi Emin Kurbu mahallesinde bulunan çeşme, 1789 yılında yaptırılmıştır. Çeşmenin kitabesi net olarak okunamamaktadır. Yuvarlak kemerli olan çeşme, lüle ve iki tas yuvasına sahiptir.
 

---

Esat Paşa Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Esat Paşa Camii’nin avlusunda bulunan çeşme, 1852 yılında Erzurum Valisi Esat Muhlis Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bir dizi halinde bulunan ve abdest almak için dizilen musluklara sahip olan çeşmenin mimari özelliği mevcut değildir.
 

---

Feyzi Bey Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesi Kırmacı mahallesinde yer alan çeşme, kitabesi tahrip olduğu için net olarak okunamamaktadır. Çeşmenin 19.yy’da yaptırıldığı tahmin eidlir. Çeşme tek lülelidir ve akmaktadır.
 

---

Gümüşgöz Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinin eski mahallelerinden Hasani Basri’de bulunan çeşme kitabesine göre 1775 yılında Gümüşgöz labına sahip olan Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıştır. Kırmızı kesme taşla yaptırılmış olan çeşme günümüzde harap durumdadır.
 

---

Gümüşmasat Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesi Ali Paşa mahallesinde yer alan çeşmenin üzerinde kitabesi bulunmaması sebebiyle net olarak inşa tarihi bilinmemektedir. Mimari özelliklerinden dolayı çeşmenin 19.yy’da yaptırıldığı tahmin edilir. İki lüleli olan çeşme sivri kemerlidir. Çeşmenin bulunduğu bölgede ağırlıkla bıçakçılar mevcuttur; bu sebeple çeşme Gümüşmasat olarak adlandırılmıştır.
 

---

Habip Efendi Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinin eski mahallelerinden Habipefendi’de yer alan çeşme, kitabesine göre 1708 yılında ünlü alim Muhammed Habib Efendi tarafından yaptırılır. Kesme taştan yaptırılmış olan çeşmenin suyu günümüzde akmamaktadır.
 

---

Şeyhler Medresesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan Şeyhler Camii’nin batısında konumlanan medrese, 1760 yılında Müftü Şeyh Mustafa Efendi tarafından yaptırılır. Doğu cephesinden giriş yapılan medrese, dikdörtgen planlı bir avlunun çevresinde yer alan on iki odadan meydana gelir. Farklı boyutlara sahip olan her odanın avluya bakan penceresi mevcuttur.
 

---

Lala Mustafa Paşa Mektebi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan Lala Mustafa Paşa Mektebi, Kale Mescidi olarak da anılır. Saat Kulesi’nin doğusunda konumlanan yapının 17.yy’ın ikinci yarısında yapılmış olabileceği düşünülür.
 

---

Ahmediye Medresesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde konumlanan medrese, kitabesine göre 1314 yılında Ahmet Bin Ali Bin Yusuf tarafından yaptırılmıştır. Kapalı avlulu olan medrese, iki eyvanlı ve tek katlıdır. Dikdörtgen planlı olarak yapılan medresenin avlusunun kuzey ve güneyinde iki eyvan yer alır. Avlunun doğu ve batısında ise iki oda, medresenin dört köşesinde dört oda bulunur. Murat Paşa Camii’nin minaresi, aslen medresenin minaresidir.
 

---

Karanlık Kümbet

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Karanlık Kümbet, kitabesine göre 1308 yılında Sadrettin Türkbeğ tarafından yaptırılmıştır. Onikigen gövdeli kümbet, içten silindirik ve iki katlıdır. Cenazelik bölümü doğu, batı ve güney yönde üç mazgal pencere ile aydınlatılır. Kümbette kazayağı motifi görülür.
 

---

Rabia Hatun Kümbeti

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan Rabia Hatun Kümbeti’nin ne zaman yapıldığı konusunda net bir bilgi mevcut değildir. Onikigen gövdeli olan kümbet, içten silindirik yapıya sahiptir. Bitkisel süslemelere sahip olan kümbet onarımlardan geçirilmiştir.
 

---

Cimcime Hatun Kümbeti

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Cimcime Hatun Kümbeti, kitabesine göre 1304 senesinde Cengal Hatun adına yaptırılmıştır. Silindirik gövdeye sahip olan kümbet, konik külah ile örtülüdür. Kümbette cenazelik katı mevcuttur.
 

---

Gümüşlü Kümbet

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan kümbet, kitabeye sahip değildir, bu nedenle net olarak inşa tarihi bilinmemektedir. Kümbet, mimari özellikleri çerçevesinde 14.yy’a tarihlendirilir. Onikigen gövdeli olan kümbet, silindirik şekilde yükselir.
 

---

Mehdi Abbas Kümbeti

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan kümbetin, kitabeye sahip olmaması sebebiyle ne zaman yapıldığı konusunda net bir bilgi mevcut değildir. Mimari özellikleri dahilinde yapının 14-15.yy’da inşa edildiği düşünülür. Onaltıgen gövdeli olan kümbet, tek katlıdır. Mehdi Abbas’ın mezarının bulunduğu kümbette, Kağızmanlı Ahmet Ağa’nın mezarı ve başka bir mezarın da yer aldığı ifade edilir.
 

---

Taş Ambarlar

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Taş Ambarlar’ın 1860-1870 yıllarında Fosfor Mustafa Paşa tarafından yaptırıldığı belirtilir. Kitabeye sahip olmayan ambarlar, bugün Milli Savunma Bakanlığı Erzurum Erzak Deposu olarak hizmet verir. Dikdörtgen bir planlı olan yapı, güney, batı ve doğu yönünden giriş kapılarına sahiptir. Güney kapısının üzerinde köşk kısmı görülür.
 

---

Cennetzade Hanı

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan han, mimari özellikleri çerçevesinde 18.yy’a tarihlendirilir. Avlu ve avlu çevresinde yer alan on adet odadan oluşan hana doğu yönündeki kapıdan giriş yapılır.
 

---

Hacılar Hanı

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan hanın mimari yapısına dayanılarak 18.yy’da yapıldığı tahmin edilir. Çift girişe sahip olan hanın iki kapısının boyutları birbirinden farklıdır. Amacı büyük olan kapıdan araba ve yüklü hayvan girişlerinin yapılabilmesidir. Hanın avlusunun ortasında bir havuz bulunur.
 

---

Gümrük Hanı

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Gümrük Hanı’nın 18.yy’da inşa edildiği tahmin edilir. Açık avlulu olan hanın güney bölümünde dokuz oda, kuzey bölümünde ise çeşitli bölmeleri bulunan odalar yer alır.
 

---

Cedit Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan çeşme, kitabeye sahip değildir. Mimari özellikleri ile çeşme 19.yy’a tarihlendirilir. Çeşme, kesme siyah ve kırmızı taştan yaptırılmıştır.
 

---

Şabahane Çeşmeleri

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Şafiiler Camii’nin altında yer alan çeşmeler, 1556 yılında Yakub tarafından Süleyman Han adına yapılmıştır. Çeşmeler, Şafiiler Çeşmeleri olarak da adlandırılır.
 

---

Cennet Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan çeşmenin yapım tarihi konusunda net bir bilgi mevcut değildir. Evliya Çelebi Seyehatname’sinde çeşmelerden bahsedilmiştir. Çeşme günümüzde sağlam durumdadır.
 

---

Çukur Çeşme

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan Çukur Çeşme, 20.yy’ın mimari özelliklerine sahiptir. Duvara blok halinde yaptırılmış olan çeşme zaman içerisinde orijinal yapısının özelliklerini yitirmiştir.
 

---

Dabakhane Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan Dabakhane Çeşmesi’ne merdivenlerle inilir. Çeşmede bulunan levhada 18.yy’da yaptırıldığı, 1962,1975 ve 2013 yıllarında çeşmenin onarımlardan geçirildiği belirtilir. Yuvarlak kemerli olan tarihi çeşme günümüzde kullanılmaktadır.
 

---

Akpınar Çeşmesi

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde yer alan çeşme, kitabesine göre İsmail ağa tarafından 1745 yılında onarılmıştır. Düzgün kesme taşla inşa edilmiş olan çeşmede sekiz lüleden su akar. Berrak suyu sebebiyle çeşme Akpınar olarak adlandırılmıştır.  
 

---

Ali Paşa Çeşmesi

Ali Paşa Camii’nin avlu duvarına bitişik konumda bulunan çeşmeler, kitabelerine göre Hacı Ali Efendi ve Topçu Kolağası Ömer Ağa tarafından 1865 yılında yaptırılmıştır. Düz kesme taştan inşa edilmiş olan çeşmelerde tasların koyulabildiği lüleler yer alır.
 

---

Aziziye Tabyası I

Yakutiye ilçesinde yer alan Aziziye Tabyası, 19.yy’da Sultan Abdülaziz tarafından Topdağı’nın güney ucuna yaptırılır. Üç adet yaptırılan tabyalar, C planıyla bölgede yerini alır. 93 Harbi’nde Rusların durdurulmasında tabyaların önemli bir rolü olmuştur.

---

Aziziye Tabyası II

Yakutiye ilçesinde yer alan Aziziye Tabyası I’in yaklaşık olarak 200 m kuzeyinde konumlanır. 1877 gecesinde Rus baskınıyla saldırıya uğrayan tabya, Ruslar tarafından işgal edilen ve kurtarılan ilk tabya olarak anılır.

---

Aziziye Tabyası III

Yakutiye ilçesinde yer alan Mecidiye Tabyası’nın yaklaşık olarak 300 m güneyinde konumlanan tabya, tahrip olmadan günümüze gelir. 1877 yılında bir süre düşman eline geçen tabya, halk ve Osmanlı birliklerinin müdahalesi ile kurtarılır.

---

Tortum Kalesi

Erzurum ili Tortum ilçesinde bulunan kale, kitabeye sahip değildir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde kalenin Gürcü padişahı Mameroz tarafından inşa ettirildiği belirtilir. Tortumkale mahallesinde kayalıklar üzerine yer alan kalenin bir bölümü yıkık durumdadır. Kalenin kuzey yönünde kubbesi çökük durumda olan bir hamam bulunur.
 

---

Kireçli Köprüsü

Erzurum ili Tortum ilçesinde bulunan köprü, kitabeye sahip olmaması sebebiyle ne zaman ve kim tarafından yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Mimari özelliklerinden dolayı köprünün Osmanlı döneminde yapıldığı tahmin edlir. Köprü zaman içerisinde onarımlardan geçirilmiştir.
 

---

Pasinler Kalesi

Erzurum ili Pasinler ilçesinde bulunan Pasinler Kalesi, bir diğer adıyla Hasan Kale, bir tepe üzerinde konumlanır. Kalenin inşa tarihi hakkında net bir bilgi mevcut değildir. Moğol kökenli Sutay Noyan’ın oğlu Hacı Togay’ın oğlu Hasan isminden adını alan kale, Pasinler Savaşı’nda Selçukluların galip gelmesi ile teslim alınır. Kale günümüzde görülebilir.
 

---

Engüzek Kalesi

Erzurum ili Uzundere ilçesi yakınlarında yüksek bir kayalıkta konumlanan kalenin, inşa tarihi konusunda net bir bilgi bulunmamaktadır. Sarp kayalıklar üzerinde yükselen kale, Ağcakale olarak da adlandırılır. Yüksek burçları ile kale, şehrin en önemli tarihi yapıları arasında bulunur.
 

---

Mecidiye Tabyası

Yakutiye ilçesinde yer alan Sultan Abdülmecit tarafından yaptırılır. Yay şeklinde bir plana sahip olan tabya  üzerine kurulmuş yan yana koğuş odalarından meydana gelir. Tabyanın batı yönünde avlu yer alır. En eski tabya olan Mecidiye’de bu nedenle diğer tabyalarda yer alan topçu odaları, karargâh odası, pusu odaları bölümleri yer almaz.

---

Büyük Palandöken Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan tabya, II. Abdülhamit döneminde Şahap Paşa tarafından çizilen projeye yaptırılır. Şehrin en büyük tabyası olan tabyada, pusu odaları, karargâh odası, koğuş odaları, topçu odaları yer alır.
 

---

Küçük Palandöken Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan tabya, II. Abdülhamit döneminde Şahap Paşa tarafından çizilen projeye göre inşa ettirilir. Küçük Palandöken Tabyası’nda topçu odaları, karargah, 27 odalı koğuş bölümü yer alır.
 

---

Tafta Tabyası

Erzurum ili Yakutiye ilçesinde bulunan Tafta Tabyası, bir diğer adıyla Şahap Paşa Kışlası, II. Abdülhamit döneminde inşa ettirilir. Yarım ay şekline sahip olan tabyada topçu odaları yer alır.

---

Karagöbek Tabyası

Karagöbek Tabyası, Erzurum ili Yakutiye ilçesi Karagöbek köyü yakınında bir tepede yer alır. Erzurum’a Gürcü Boğaz’ından giriş yapmak isteyen Ruslar, Karagöbek Tabyası’nı hedef almıştır. Bu sebeple tabyanın savaş döneminde oldukça zarar gördüğü bilinir.

---

Nene Hatun Heykeli

Erzurum ili Yakutiye ilçesi Tebrizkapı semtinde Nene Hatun Milli Parkı içerisinde bulunan Nene Hatun Heykeli, Erzurum’un simgelerinden biri. Osmanlı-Rus Harbi sırasında Rus askerleriyle çarpışan ve Türk kadınının savaşçılık ruhu ile asaletini dünyaya tanıtan Nene Hatun, Aziziye Tabyası’nın kahramanları arasında yer alır. Elinde baltasıyla Türk askerlerine yardıma giden Nene Hatun’un heykelde sırtında görülen bebeği, savaşa giderken evde kundakta bıraktığı bebeğini temsil eder.
 

---

 

Büyük Kiremitlik Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan Büyük Kiremitlik Tabyası, Kiremitlik tepesinde koumlanır. Sultan Abdülaziz döneminde yaptırılan tabya, dikdörtgen planlıdır. Tabyanın doğu bölümü karargah olarak değerlendirilmiş, batı bölümüne ise on üç oda yapılmıştır.

---

Küçük Kiremitlik Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan Küçük Kiremitlik Tabyası, Büyük Kiremitlik Tabyası’na destek olması hedefiyle inşa ettirilir. Dikdörtgen planlı olarak yaptırılan tabya, iki odaya sahiptir. Çevresinde top mevzileri bulunan tabyanın kışlası mevcut değildir.

---

Ahali Tabya

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan Ahali Tabya, 1872’de Fazıl Ahmet Paşa başkanlığındaki komisyon tarafından yapılan projeye bağlı olarak inşa ettirilir. Erzurumlu gönüllüler tarafından yapılmış olması sebebiyle tabya bu ismi almıştır. Dikdörtgen planlı olan tabya, beşik tonoz örtülü bir odaya sahiptir. Tabya, diğer tabayalara göre daha bakımlı durumdadır.

---

Gez Tabya

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan Gez Tabya, Gez yaylasında yer alan bir tepede bulunur. II. Abdulhamit zamanında inşa ettirilen tabyada pusu odaları, koğuş odaları, topçu odaları bulunur. Tabya günümüzde harap durumdadır.

---

Toparlak Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesi Toparlak köyü yakınında bulunan Toparlak Tabyası, Agzıaçık Tabyası ile oldukça yakın konumlandırılmıştır. II. Abdülhamit döneminde inşa ettirilen tabyada koğuş odaları, pusu odaları, topçu odaları yer alır.

---

Ağzıaçık Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde bulunan Ağzıaçık Tabyası, Hamam Deresi ve Uzunahmet Tabyası’ndan gelebilecek düşmanı durdurmak amacıyla II. Abdülhamit zamanında Şahap Paşa tarafından çizilen projeye uyularak inşa ettirilmiştir. Topçu odaları, pusu odaları ile asıl tabyanın yer aldığı yapı çevresinde hendekler yer alır. Çift merdivenle katlara ulaşım sağlanır.

---

Sivişli Tabya

Erzurum ili Palandöken ilçesinde bulunan Sivişli Tabya, II. Abdülhamit döneminde yaptırılır. Topçu odaları, karargah odaları, koğuş ile pusu odalarının bulunduğu tabya yay şeklindedir ve büyük bir avluya sahiptir.

---

Büyük Höyük Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde yer alan Büyük Höyük Tabyası, II. Abdülhamit zamanında Şahap Paşa tarafından çizilen projeye uyularak inşa ettirilmiştir. Tabya günümüzde harap durumdadır. Bazı kaynaklarda, bu tabyanın asıl isminin Ortahöyük İlavesi olduğu belirtilmiştir.

---

Küçük Höyük Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesinde konumlanan Küçük Höyük Tabyası, Büyük Höyük Tabyası’na yakın mesafededir. II. Abdülhamit döneminde Şahap Paşa tarafından çizilen projeye uygun kalınarak yaptırılan tabya hilal şeklinde bir avluya sahiptir. Bazı kaynaklarda, bu tabyanın asıl isminin Kaburga Tabya olduğu belirtilmiştir.

---

Uzunahmet Tabyası

Erzurum ili Palandöken ilçesi Uzunahmet köyünde bir tepede yer alan tabya, II. Abdülhamit inşa ettirilir. Koğuş odaları ve topçu odalarının bulunduğu tabyada odalar birbirine bağlıdır. Beşik tonozla örtülü olan tabya, toprak örtüsü ile kaplanarak gizlenmiştir.

---

İlave Tabya

Erzurum’da yer alan askeri savunma amaçı yapılardan biri de İlave Tabya’dır. Palandöken ilçesinde yer alan tabyadan Uzunahmet Tabya’sı görülür. Çevresi siper duvarlarla örülü olan tabya, kesme taştan inşa edilmiştir. Tabya günümüzde bozulmaya maruz durumdadır.

---

Dolangez Tabya

Dolangez Tabyası, Pasinler ilçesinin Büyük Tüy ve Küçük Tüy köylerinin batısında konumlanan tepe üzerine II.Abdülhamit döneminde inşa ettirilir. Koğuş odaları, pusu odaları ve topçu odaları tabyada yer alır.

---

Çobandede Tabyası

Erzurum ili Köprüköy ilçesinde yer alan Çobandede Tabyası, Çobandede tepesine inşa ettirilmiştir. Koğuş odaları, karargah binası, topçu odalarının yer aldığı tabya bugün harap durumdadır.